بین النهرین
بَینُ‌النَهرَین (به‌معنی میان‌رودان یا میانْ دو رود، به عربی: بلاد الرافدين) منطقه‌ای جغرافیایی-تاریخی میان دو رود فرات و دجله است که بیشتر محدودهٔ آن در کشور عراق امروزی قرار دارد.
این منطقه، مهد تمدن‌های کهن و بزرگ بوده است. همچنین، پیامبران بزرگی در این منطقه به دنیا آمده یا در آن زیسته‌اند.
جغرافیای میان‌رودان
پرچم
| |
موقعیت
| |
نقشه
| |
وقایع مهم تاریخی
| |
اماکن زیارتی
| |
مراجع تقلید
| |
روحانیان سیاستمدار
| |
حاکمان
| |
پایتخت‌ها
| |
تشکل‌های شیعی
| |
سایت‌ها
| |
از کوههای توروس واقع در ترکیه امروزی دو رود، سرچشمه می‌گیرد که پیشتر نام‌های دیگری داشته‌اند اما امروزه به دجله و فرات، مشهور هستند و در «القرنه» عراق به هم می‌رسندو از این پس «شط العرب» نامیده می‌شود. شط العرب تا مرز ایران امتداد می‌یابد و از این نقطه مرز آبی ایران و عراق می‌شود تا آن که در خرمشهر، رود کارون و شط العرب به هم می‌رسند و اروند رود را تشکیل می‌دهند. اروندرود به راه خود ادامه می‌دهد و در جزیره آبادان ایران و فاو عراق، به خلیج فارس می‌ریزد.
برخلاف معنای «بین النهرین» یا میان‌رودان، این منطقه تنها به خاک میان دو رود اشاره ندارد بلکه به سرزمینی اطلاق می‌شود که این دو رود در آن جاری هستند و شاخه‌ها و نهرهای گوناگونی از آن انشعاب می‌یابد و در نهایت به خلیج فارس می‌رسد. از مشرق به فلات ایران، در مغرب به صحرای شام، در شمال فلات آناتولی و در جنوب به خلیج فارس، محدود است.
بخش شمالی این جلگه، «بین النهرین علیا» جزیره نامیده شده که خشک است و سرزمین قدیم آشور بوده است. جنوب آن «عراق» یا «سواد» نام گرفته که حاصلخیز است و سرزمین بابِل قدیم بوده است. این منطقه خود به دلیل عبور نهرهای گوناگون به جزائر کوچک تقسیم می‌شود. شهرت برخی ساکنان این منطقه، جزائری است.
خاستگاه تمدن‌های کهن
تمدن‌های کهن و بزرگی در این منطقه پدیدار شده و یکی پس از دیگری از میان رفته‌اند. این تمدن‌ها را اقوام گوناگون مهاجر و بومی ساخته‌اند و مرکزیت آن‌ها در دولت‌شهرها قرار داشته که گاهی قلمرو حاکمیتی آن، کل میان‌رودان از خلیج فارس تا مدیترانه را فرا می‌گرفته است. تا پیش از اسلام، دو امپراتوری ایران و روم بر میان‌رودان نظر داشته‌اند تا این که مسلمانان ابتدا بین‌النهرین و پس از آن ایران را تصرف کردند.
دولت‌شهرهای العبید، سومر، اروک، جمدت‌نصر، بابل، کیش، اور، لاگاش، آگاده، لارسا، آشور و کلده از مشهورترین شهرهای میان‌رودان هستند که در دو دوره پیش و پس از طوفان، مهد تمدن‌های گوناگون شده‌اند.
سومریان، آموری‌ها، اکدیان، هوریایی‌ها، گوتی‌ها، آشوری‌ها، هخامنشی‌ها، ایلامی‌ها، میتانی‌ها، حتی‌ها و هیتی‌ها، کلدانیان، سلوکیان، اشکانیان، و در نهایت مسلمانان و در دوره‌ای مغولان بر این منطقه حکم‌رانی کرده‌اند.
آتانا، گلگمیش، مس‌آنی‌پادا، اورنانشه، لوگال‌زاگی‌زی، سارگُن، حمورابی، بخت‌النصر، کوروش و اسکندر، از پادشاهان بزرگ و تأثیرگذار در تاریخ این جغرافیا هستند.
پیامبران میان‌رودان
با توجه به قدمت سکونت در میان‌رودان، پیامبران بزرگی در این منطقه به دنیا آمده یا در آن زیسته‌اند و به پیامبری مبعوث شده‌اند.
آدم
گفته شده که حضرت آدم در نجف امروزی مدفون است. زیارت‌نامه آدم در محل بالاسر مزار امام علی (ع) در کتب دعا ذکر شده است. همچنین در زیارت امیرالمؤمنین به این مسئله تصریح شده است: “وَ السَّلامُ عَلَیک وَ عَلَی ضَجِیعَیک آدَمَ وَ نُوحٍ”
ادریس
گفته شده حضرت ادریس در بابِل می‌زیسته و در کوفه امروزی مبعوث شده است. از امام صادق(ع) نقل شده که حضرت ادریس در مکان مسجد سهله، دوزندگی (خیاطی) می‌کرده است.
نوح
یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های دینی میان‌رودان، نوح نبی است. گفته شده وی در نجف امروزی دفن شده است. طبق روایتی، حضرت نوح(ع) کشتی خود را در کوفه ساخت و قوم نوح در کوفه بت‌هایی گذاشته بودند. زیارت‌نامه نوح در محل بالاسر مزار امام علی علیه‌السلام در کتب دعا ذکر شده است. همچنین در زیارت امیرالمؤمنین به این مسئله تصریح شده است.
طوفان نوح
مهم‌ترین حادثه طبیعی و دینی در میان‌رودان، طوفانی است که تمدن‌ها و سکونت‌های پیشین را از میان برده و تمدن جدیدی را در این منطقه آغاز کرده است. انسان‌ها و حیواناتی که در کشتی نوح، بوده‌اند آغازگر دوره جدید تمدنی در میان‌رودان بوده‌اند. حادثه طوفان در آثار تاریخی و نیز مطالعات باستان‌شناسی درج و تحقیق شده و از مسلمات تاریخی است.
هود
مقبره حضرت هود در وادی السلام در شهر نجف امروزی قرار دارد.
صالح
مقبره حضرت صالح در وادی السلام در شهر نجف امروزی قرار دارد.
ابراهیم
زادگاه ابراهیم پیامبر، بابِل (یا دیگر شهرهای بین‌النهرین) دانسته و گفته شده که در همین شهر، مبعوث گشته است.
یونس
در کتاب مقدس، حضرت یونس پیامبر نینوا بوده است. گفته شده وی در کوفه امروزی دفن شده است و قبری نیز در موصل به نام او شهرت دارد که به دست داعشی‌ها ویران شد.
ذوالکفل (حزقیل)
گفته شده حضرت حزقیل، میان کوفه و حِلّه امروزی دفن شده است.
عزیر
در اسناد تاریخی آمده است که قبر عزیر در روستایی میان بصره و واسط قرار دارد و مورد احترام یهودیان بوده است.
میان‌رودان پس از اسلام
خلیفه دوم، میان رودان را که در سیطره ایرانیان بود طی جنگ قادسیه، تصرف کرد و از آن پس عراق عرب نامیده شد در برابر عراق عجم (اراک). از این پس رفته رفته عراق در مرکز خلافت و جغرافیای اسلامی قرار گرفت و شهرهای کوفه و بغداد، پایتخت جهان اسلام در دوره اولیه و دوره عباسیان گردیدند. مغولان نیز بغداد را تصرف کردند و عثمانیان نیز مدت مدیدی بر میان‌رودان حاکم شدند تا آنکه در عصر جدید و پس از جنگ‌های جهانی، انگلیس‌ها بر عراق، تسلط یافتند و در نهایت کشور جمهوری عراق در این منطقه تاریخی، شکل گرفت.
تشیع و میان‌رودان
پس از آن که در دوران خلیفه دوم اسلامی، میان‌رودان تصرف شد و عراق عرب نام گرفت، در دوره امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه‌السلام، خلیفه چهارم اسلامی، کوفه در مرکز عراق، در سال ۳۶ق پایتخت جهان اسلام گردید.آن حضرت پس از شهادت، در نجف امروزی به خاک سپرده شد. به دلیل حضور امیرالمؤمنین و پیروان ایشان، کوفه یک شهر شیعی به شمار می‌رود.
بیشتر قبیله‌های عرب که در زمان گسترش قلمرو اسلام در کوفه ساکن شدند، اهل یمن بودند و بیشتر قبیله‌های یمنی به ویژه قبیله هَمدان، شیعه بوده‌اند. همچنین بر اساس منابع اسلامی، قبیله طی یکی از قوی‌ترین قبایل حامی حضرت علی(ع) در جنگ‌های جمل و صفین در ابتدای شکل‌گیری کوفه بوده است. همچنین خاندان اشعری از شیعیان حضرت علی(ع) که اصالت یمنی داشتند، از جمله قبایلی بودند که به کوفه مهاجرت کردند.
امام حسن(ع) نیز در شهر کوفه زیست و مدت کوتاهی خلافت اسلامی را به عهده داشت. امام حسین(ع) در واقعه عاشورا در عراق به شهادت رسید و شهر امروزی کربلا، مدفن این امام است.
بر اساس منابع تاریخی، امام صادق(ع) در سال‌های آغازین حکومت عباسی، به عراق احضار شده و مدتی در کوفه اقامت داشته و در این فرصت، به تدریس و تبیین معارف اسلامی و مقابله با عقاید غلات پرداخته است.
امام موسی کاظم(ع) و امام جواد(ع) در شهر کاظمین امروزی و امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) در سامرا دفن شدند.
شیعیان عراق، بیشتر در جنوب این کشور زندگی می‌کنند و در حکومت آن پس از سقوط صدام، نقش و جایگاه مهمی دارند. امروزه زیارت اربعین و زیارت عتبات، بار دیگر میان‌رودان را محل تلاقی فرهنگ‌ها و اقوام گوناگون کرده است.
حضور ائمه در بین النهرین
| امام | حضور در بین‌النهرین | وقایع در عراق |
|---|---|---|
| امام علی(ع) | کوفه (پس از پذیرش حکومت) | جنگ جمل جنگ صفین جنگ نهروان |
| امام حسن(ع) | کوفه (تا صلح با معاویه) | صلح با معاویه |
| امام حسین(ع) | کوفه (تا صلح امام حسن با معاویه) کربلا (در جریان واقعه عاشورا) | واقعه کربلا |
| امام سجاد(ع) | کربلا(در جریان واقعه عاشورا) کوفه(در دوران اسارت) | واقعه کربلا قیام توابین قیام مختار |
| امام باقر(ع) | کربلا (در جریان واقعه عاشورا) | واقعه کربلا قیام توابین قیام مختار |
| امام صادق(ع) | کوفه | قیام زید بن علی |
| امام کاظم(ع) | بغداد (زندانی) | |
| امام رضا(ع) | ||
| امام جواد(ع) | بغداد(اواخر عمر به دستور معتصم) | |
| امام هادی(ع) | سامرا (به دستور متوکل در ۲۳۳ ق تا زمان شهادت در آنجا بود) | |
| امام عسکری(ع) | به همراه پدرش به سامرا آورده شد. | |
| امام زمان(عج) | امام مهدی(عج) در ۲۵۵ق در سامرا زاده شد. |
پانویس
- ↑ لسترنج،جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه عرفان محمود، چاپ سوم، فصل دوم، ص۲۷
- ↑ بهمنش، احمد، تاریخ ملل قدیم آسیای غربی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، ص۳
- ↑ بهمنش، احمد، تاریخ ملل قدیم آسیای غربی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، ص۳
- ↑ بهمنش، احمد، تاریخ ملل قدیم آسیای غربی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، ص۵
- ↑ لسترنج،جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه عرفان محمود، چاپ سوم، فصل اول، ص۵
- ↑ لسترنج،جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه عرفان محمود، چاپ سوم، فصل دوم، ص۲۷
- ↑ بهمنش احمد، تاریخ ملل قدیم آسیای غربی،چاپ چهارم، ۱۳۶۹ش، ص۳۶۲تا ۳۶۵
- ↑ علوی، احمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، قم، ۱۳۸۹ ش، ص۱۰۴
- ↑
- ↑ طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۹۵.
- ↑ سفینة البحار، ج ۱۲،ص ۴۴۴.
- ↑ مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۳۶۱ش، ج۱، ص۱۸۱.
- ↑ مجلسی، حیاة القلوب، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ علوی، احمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، قم، ۱۳۸۹ ش، ص۱۰۴
- ↑
- ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن،۱۳۸۰ش، فصل هفتم، ص۱۴۵
- ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن،۱۳۸۰ش، فصل هفتم، ص۱۴۵
- ↑ علوی، احمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، قم، ۱۳۸۹ ش، ص۱۳۶
- ↑ علوی، احمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، قم، ۱۳۸۹ ش، ص۱۳۶
- ↑ عهد عتیق، کتاب یونس، باب اول
- ↑ مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۳۶۱ش، ج۱، ص۱۸۱.
- ↑ ، خبرگزاری مشرق.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۴۰۳
- ↑ معجم البلدان، ج۵ ص۲۴۳
- ↑ محمودآبادی، «تاریخ‌نگاران و رویداد قادسیه»، ص۲۵.
- ↑ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۹۱ش، ص۱۵۹.
- ↑ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۹۱ش، ص۵۸.
- ↑ گلی زواره، جغرافیای جهان اسلام، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۳.
- ↑ یوسف خلیف، حیاة الشعر فی الکوفه، ص۵۴.
- ↑ فیاض، پیدایش و گسترش شیعه، ۱۳۸۲ش، ص۸۰.
- ↑ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۳۰.
- ↑ براقی، تاریخ کوفه، ۱۳۸۱ش، ص۲۶۱.
- ↑ ثقفی، الغارات، انجمن آثار ملی، ج۲، ص۸۵۰-۸۵۶.
منابع
- بهمنش احمد، تاریخ ملل قدیم آسیای غربی، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۹ش.
- جعفری، سید حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه محمد تقی آیت اللهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- دورانت، ویل، مشرق زمین گاهواره تمدن، (تاریخ تمدن ویل دورانت)، ترجمه احمد آرام، چاپ هفتم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۰ ش.
- فیاض، عبدالله فیاض، پیدایش و گسترش تشیع، مترجم جواد خاتمی، سبزوار، نشر ابن ایمن، ۱۳۸۲.
- علوی، احمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، نشر معروف، قم، ۱۳۸۹ش.
- گلی زواره، غلامرضا، جغرافیای جهان اسلام: آشنایی با کشورهای اسلامی و قلمرو اقلیتهای مسلمان، قم،انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه عرفان محمود، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم، ۱۳۶۷ش.
- محمودآبادی، اصغر، «تاریخ‌نگاران و رویداد قادسیه»، در مجله تاریخ اسلام، ش ۳۰۷، پاییز ۱۳۸۰ش.
- یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، برگزیده مشترک یاقوت حموی، ترجمه پروین گنابادی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۳ش.
پیوند به بیرون